MIHAL GRAMENO

MIHAL GRAMENO

.
MIHAL GRAMENO

SHKRIMTARI KRYENGRITëS

Lëvizja çlirimtare shqiptare u përhap me ritme më të shpejta në vitet e para të shekullit XX, ndonëse Perandoria Otomane vazhdoi të marrë masa të rrepta për të pakësuar a për të shuar fare aktivitetin patriotik e kombëtar të kësaj lëvizjeve. Kjo i dha një shtytje edhe zhvillimit të mëtejshëm të përpjekjeve kulturore, të cilat u manifestuan nëpërmjet shoqërive e klubeve të ndryshme, nëpërmjet gazetave, revistave dhe librave, kryesisht vepra të rilindësve të etapës së parë. Më 1898 u botua “Istori e Skënderbeut” e Naim Frashërit, që ishte kushtrim për liri drejtuar popullit tonë të robëruar. Një vit më vonë (1899) u botua “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë” e Sami Frashërit, që i dha një impuls të ri zhvillimit të mendimit politik të Rilindjes Kombëtare lidhur me programin e saj, autonominë e Shqipërisë dhe rregullimin e ardhshëm shtetëror e shoqëror, duke paraqitur kërkesat e një populli të shtypur e të lënë prapa nga sundimtarët turq, paraqiti dëshirën e zjarrtë të tij për t’u shkëputur nga Turqia dhe për të krijuar një shtet të pavarur shqiptar. Duke u frymëzuar nga këto ide të përparuara për atë kohë, nisi të shkruajë A. Z. Çajupi. Më 1902 ai botoi përmbledhjen e vjershave “Baba-Tomorri”. Mu në këtë vit filloi të shkruajë edhe Mihal Gramenoja , më parë vjersha dhe më vonë drama, novela dhe artikuj gazetareske.

Në fushën e letërsisë e të publicistikës të viteve të fundit të shekullit XIX dhe të fillimit të shekullit tonë morën emër edhe Filip Shiroka, Faik Konica, Shtjefën Gjeçovi, Ndoc Nikaj, Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, Loni Logori, Milo Duçi, Thoma Avrami, Jani Vruho, Fan S. Noli, Asdreni, Papa K. Negovani, Petro N. Luarasi, Shahin Kolonja, Sotir Peci, Hil Mosi, Risto Siliqi, Kristo Floqi, Muço Qulli, Filip Papajani, Milto Sotir Gurra, Namik Delvina e të tjerë. Në këtë kohë i botuan përmbledhjet e tyre folkloristike Spiro Dine dhe Vinçenc Prenushi .

Patriotët dhe shkrimtarët demokratë tashmë humbën besimin plotësisht në klasën feudale shqiptare, sepse ajo vetëm hove-hove i erdhi në ndihmë lëvizjes çlirimtare. Shkrimtarët e patriotët e tillë ishin nën ndikimin e ideve të demokracisë borgjeze, ndikim ky që ishte përzier edhe me idetë e socialdemokracisë. Kjo vihet re sidomos te shqiptarët e mërguar në Rumani dhe në Bullgari, të cilët ndikoheshin më shumë nga lëvizja socialdemokrate rusë . Më 1909 edhe Mihal Gramenoja shfaqi mosbesim ndaj “parësisë” shqiptare dhe shpresën për një të ardhme më të mirë të vendit, të ardhme që ai mendonte se nuk është e largët, e vari në shtresat e varfra të popullit, te “opingat”, të cilat “do të zgjohen nga gjumi i rëndë edhe, duke i kthyer me ndohtësi krahët parësisë, do të marrin vetë rrugën e përparimit edhe të qytetërimit” .

Në vitet e parë të shekullit tonë qeveria turke luftoi edhe hapjen e shkollave shqipe shtetërore dhe private. Më 1902 mbylli të parën shkollë shqipe, hapur në Korçë. Kjo ngjarje shkaktoi keqardhje të madhe si në Shqipëri, ashtu dhe te shqiptarët e mërguar. Mirëpo, patriotët shqiptarë nuk u frikësuan nga këto masa. Ata i vazhduan me guxim përpjekjet për arsimin në gjuhën shqipe. Punuan edhe fshehurazi për t’i arsimuar masat e gjera popullore. Abetaret qarkullonin shtëpi më shtëpi, njerëzit mësonin natë e ditë.

Me ardhjen e xhonturqve ata u shtrënguan t’u japin disa të drejta popujve të shtypur, kuptohet duke bërë përpjekje të harrojnë dhe të mos plotësojnë kërkesat e tyre politike. Popullit tonë iu njoht e drejta që të përdorë gjuhën e shkruar dhe të hapë shkolla shqipe. Mu në këtë vit u mbajt Kongresi i Manastirit për alfabetin e gjuhës shqipe. Pas kësaj ngjarje të madhe u hapën disa shkolla fillore. Dhe një vit më vonë, pra, më 1909, u hap edhe shkolla e parë e mesme në gjuhën shqipe, Normalja e Elbasanit.

Patriotët dhe shkrimtarët demokratë nuk hoqën dorë as nga kërkesat e tyre politike. U hodhën nëpër çetat e lirisë për t’i plotësuar edhe këto kërkesa jetësore. Ata kuptuan menjëherë politikën qëllimkeqe të xhonturqve.

Në rrethana të këtilla historiko-shoqërore dhe politike e kulturore shkroi edhe Mihal Gramenoja, njëri nga ata që i dha një kontribut të rëndësishëm letërsisë shqipe. Letërsia e viteve të para të shekullit XX u karakterizua edhe më shumë nga theksimi i ideve demokratike. Këto ide i përvetësuan dhe i vunë në jetë Mihal Gramenoja dhe bashkëmendimtarët e tjerë. Ata trajtuan në veprat e tyre gjithnjë e më shumë motive antifeudale dhe kësodore ndoqën rrugën e rilindësve të mëparshëm.

Njëri nga shkrimtarët demokratë Mihal Gramenoja kuptoi aktualitetin historik të viteve të para të shekullit tonë, prandaj punoi e shkroi më shumë për qëllime kombëtare. “Me veprat e Çajupit dhe të Asdrenit, në mënyrë të gjerë me veprat e Gramenos, jeta shqiptare zë një vend përditë më të madh në letërsi. Ndërsa Çajupi godet zakonet prapanike, tregon se ç’është kurbeti, u nxjerr bojën oportunistëve dhe armiqve të brendshëm të lëvizjes kombëtare, Gramenoja përshkruan ose vë në skenë jetën e shtresave të varfëra dhe të mesme të fshatit dhe të qytetit, brengat e tyre, luftën që bëjnë ato për çështjen kombëtare, kontradiktat që kanë me feudalët, borgjezinë e pasur, klerin reaksionar. Gramenoja tregon kështu se lëvizja kombëtare, e ardhmja e Shqipërisë, shpresën e ka te populli. Këtë tregojnë edhe Asdrend, Mjeda dhe shkrimtarë e publicistë të tjerë demokratë dhe antifeudalë të fundit të Rilindjes...” .

Mihal Gramenoja shkroi një çerek shekulli për të mirën e popullit të vet. Së pari shkroi vjersha, pastaj drama, novela, kujtime nga malet dhe artikuj të llojllojishëm në gazetat që nxori vetë dhe në gazeta të tjera.

Krijimtaria letrare e Mihal Gramenos nuk është studjuar në mënyrë të plotë, edhe pse veprat e tij janë me interes të veçantë, në radhë të parë për nga fryma patriotike që i cilëson, po edhe për nga ana artistike. E po t’i shtohen krijimtarisë së tij artistike edhe një sërë shkrimesh publicistike, disa prej të cilave kanë vlera të mirëfillta letrare, atëherë shkrimtari demokrat na del një figurë interesante e komplekse për t’u studjuar: poet, dramaturg, novelist, shkrimtar memoaresh e portretesh, publicist e pamfletist.

Mihal Gramenoja ishte vetëm trembëdhjetë vjeç kur shkoi në Rumani, i shtrënguar nga gjendja ekonomike e familjes së tij dhe për të fituar kafshatën e bukës. U vendos në Bukuresht, i cili në dy dekadat e fundit të shekullit XIX ishte bërë qendër e (rëndësishme e lëvizjes patriotike shqiptare. Këtu u brumos me idetë e Rilindjes Kombëtare: filloi të lexojë me ëndje veprat e rilindësve të shquar, si të Naimit dhe të të tjerëve. Mu në ato vite, kur Mihali i entuziazmuar shkoi në kryeqytetin e Rumanisë dhe u njoht me Nikolla Naçon e patriotë të tjerë, panë dritën, disa prej veprave më të spikatura të Naim Frashërit, të Jani Vretos e të Sami Frashërit.

Krijimtarinë letrare Mihal Grameno e nisi me vjersha, madje mu me vjersha patriotike. Këto i shkroi dhe i botoi kryesisht në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XX, kur populli ynë i jepte grushtin e fundit Perandorisë Otomane. Të parat vjersha datojnë më 1902 e 1903 . Përmbledhja “Këngëtare shqipe-Plagët”, e cila përmban “Këngë më të rea” u botua në Manastir (1912). Po të gjitha vjershat e Mihal Grarnenos nuk janë përfshirë në përmbledhjen “Plagët”. Disa sosh mbetën të shpërndara nëpër gazeta e revista, që dilnin aso kohe në vende të ndryshme, si në “Kalendarin kombiar” (Sofje), në gazetën “Kombi” (Boston), në gazetën “Shqypeja e Shqipnisë”, në kalendarin “Korça”, në gazetën “Korça” (Korçë) në gazetën “Lirija” (Selanik) dhe gjetiu.

Besohet se Mihal Gramenoja shkroi rreth dyzet vjersha, shumica e të cilave u përmbledhën në “Këngëtore shqipe-Plagët”, në parathënien e shkurtë të së cilës shkruan: “...kështu edhe kombi Shqipëtar e kuptojti që këngët janë vegla që zgjojnë ndjenjat kombiare...” Në prag të pavarësisë dhe më vonë, gjatë viteve të stuhishme të shtetit të ri shqiptar, Gramenoja synoi kurdoherë ngritjen e vetëdijes kombëtare, emancipimin dhe përparimin e bashkëvendësve, ashtu siç kishin zënë të përparonin popujt e tjerë ballkanike.

Dashuria për atdhe është ndjenja kryesore që përshkon në përgjithësi krijimtarinë letrare të Mihal Gramenos, dhe poezinë e tij në veçanti. Dashuria për gjuhën shqipe i ndez zemrën që në bangat e shkollës fillore të Korçës, ku mësonte e helmohej nga propaganda shoviniste greke. “Zura gadale të lëçit edhe shikonja sikur më hiqte një magnet, që të lëçit fare e të ndjenj një ëmbëlsirë të madhe duke kupëtuar çdo që shkruante. Me gëzim të math, mora librin t’ua tregonj bashkënxënësvet, të cilët mbetnë të habitur kur panë që paska libra edhe në gjuhën shqipe” pohon vetë kur rastësisht i bie në dorë një libër i Vasil Dhimitër Rusit nga Rumania, që ishte i shkruar shqip. E në mërgim iu kristalizua dhe iu zhvillua edhe më ndjenja e atdhedashurisë në kontakt të përhershëm me veprat e rilindësve, paraardhës të tij dhe me patriotët e kolonisë shqiptare në Bukuresht.

Ai i këndoi me zjarr dashurisë për atdhe në vitet e mobilizimit të përgjithshëm të shqiptarëve për t’i përzënë turqit, për të fituar lirinë dhe për të shpallur pavarësinë. Motivi i dorës së parë në vjershat patriotike të Mihal Gramenos është: lëvizja kryengritëse për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha turke, përhapja e saj në të gjitha zonat e vendit. Pra, kryengritja e armatosur është lajtmotiv i të gjitha vjershave patriotike. Edhe vetë shkrimtari u bë kryengritës, u bë revolucionar, rroki armët, u arratis maleve dhe lëshoi kushtrimin, që ta dëgjojnë bashkatdhetarët e tij e t’i venë pas në luftën çlirimtare. Që më 1903, në vjershën “Vdekja” thotë se me “armët e trimërisë në dorë”, do “të vdesë për flamurë e Shqipërisë” .

Kushtrimi për lirinë e ëndërruar vihet re në pjesën më të mirë të vjershave patriotike të tij. Në këtë mënyrë poezia e Mihal Gramenos ndoqi dhe shpuri përpara traditat luftarake të poezisë së Naimit e të Çajupit. Në vjershat partiotike përsëriten dendur fjalët: mëmëdhe, liri, nder. Krahas me to përsëriten edhe fjalët: luftë, armë, vdekje. Që të kesh mëmëdhe të lirë e të jetosh me nder, duhet të luftosh me armë në dorë dhe të vdesësh me gaz në buzë. Kjo ide e Mihalit, si një pe i kuq, i përshkon pesëmbëdhjetë vjershat e tij me motiv patriotik-revolucionar.

Himni i këtyre vjershave është ajo — “Për mëmëdhenë”, këngë e kryengritësve shqiptarë. Kur u botua për herë të parë i kushtohej kapedan Bajo Topullit, i cili u ndodh në krye të çetës së parë të armatosur në luftën për çlirimin kombëtar.

Luftat patriotike dhe trimat që merrnin pjesë në to e frymëzuan Mihal Gramenon për të shkruar vjershën “Për mëmëdhenë”, e cila më vonë u bë këngë marshi e çetave të armatosura për çlirimin e shqiptarëve nga osmanllinjtë. Kushtrimi në këtë vjershë i drejtohet mbarë popullit shqiptar, pa dallim krahine e feje:
Vdekje, vëllezër ne të kërkojmë
Se sa në jetë në robëri
Më mirë një ditë neve të rojmë,
Po zgjedhjen shkundur e në liri.
Poshtë robrija! Poshtë errësira
Që po përdorin armikët sot!
Njëri me kisha tjetri xhamira:
Jem vëllezër, s’na ndajnë dot!


Ndasia e shqiptarëve ishte problem i kohës. Prandaj zëri i tij luftarak buçet për t’u bashkuar në frontin e përbashkët kundër sundimit osman. Toni i kësaj vjershe të njohur dhe i disa të tjerave është luftarak, nuk është më ai zëri i edukatorit i Naim Frashërit, apo zemërimi i Andon Zako Çajupit. Edhe vetë inkuadrohet në çetat e para të lirisë, me pushkë e penë, si shembull i një patrioti të vërtetë.

Mihal Gramenoja u bëri thirrje shqiptarëve të bashkohen e të luftojnë si vëllezër, sepse vetëm në këtë mënyrë do të mund të fitojnë lirinë. Grindja fetare që kishin mbjellë shovinistët grekë me Fanarin në krye, kishte hapur një plagë të rëndë. Gramenoja dhe rilindësit e tjerë ditën ta hetojnë këtë plagë dhe në poezitë e tyre i ftuan bashkatdhetarët për bashkim, për ngadhënjim në luftën për liri dhe për përparim të mëtejshëm:
“Mjaft o djema si gjer më sot, q’u përpoqtë për të huaj
S’ardhi kon e diturisë, punoni për vethen tuaj!”

Zëri kryengritës i shkrimtarit kumbon në disa prej vjershave më të mira të tij, si në atë “Për mëmëdhenë”, “Ardhi dita”, “Uratë për liri”, “Trompeta”, “Lamtumirë” e në të tjera. Ngërthehet në to porosia, për një luftë të rreptë:

“Rrëmbeni armët mi supe, edhe shpatatë vërvitni,
Si shqiponja mi armiqtë, t’i dërmoni e t’i grini”.


Në vjershën “Lamtumirë” paraqet traditën revolucionare të popullit tonë heroik, që luftoi brez pas brezi për t’i shporrur armiqtë dhe për të jetuar i lirë. Ky kontinuitet luftarak shprehet me një mburrje të pashoqe:
“Pushka m’është mëm e dashur
Edhe shpata e çkëlqyer,
Ati im këto ka pasur
Me gjak të armikut lyer”


Vetë Mihail me bashkëluftëtarët e me komandantin Çerçiz Topulli e shokët e tjerë, i përballon të gjitha vështirësitë, kur është fjala për një ideal të lartë: çlirimin e atdheut nga robëria. “Shtëpi kam gunën e thirtë, Malet pyjet ku jetonj...” thotë Mihal Gramenoja në vjershën “Lamtumirë”.

Në këtë luftë çlirimtare luftëtarëve u jep zemër edhe nëna trimëreshë. Në disa vjersha patriotike Gramenoja paraqet nënën heroinë, e cila përqafon idealin e të bijëve dhe u uron ngadhënjim në luftë. Në vjershën “Uratë për liri”, që është ndër më të mirat, nëna shqiptare i jep të birit uratën dhe i fton djemtë të vdesin për liri:
“Rojtja pa nder është vdekje,
Po një vdekje pa mbuluar
E kur vdes për mëmëdhenë
Je i gjallë i pa harruar”.

Apo para se të niset për në luftë:
“Andaj, bir, pa ndarë dua
Përmi armët të betosh;
Që i vdekur a i gjallë
Kthe nashti të më nderosh!”
.

Në kohën e Rilindjes, duke përjashtuar letërsinë e arbëreshëve të Italisë, poezia erotike ishte fare pak e lëvruar në letërsinë shqiptare. Mihal Gramenoja si i ri, që në koloninë e shqiptarëve në Bukuresht, fillon të shkruajë vjersha dashurie, kuptohet jo me forcën artistike të Çajupit, të Asdrenit ose të Hilë Mosit. Këtij lloji të poezisë lirike ai i kthehet edhe ndonjëherë tjetër, po pa shënuar arritje të shquar letrare-artistike. Gramenoja mbetet gjithnjë i zbetë në këto vjersha, nuk hasim atë dufin e tij që shpërthen në vjershat patriotike.

Vjershat e dashurisë janë përfshirë në kaptinën Kënga dashurie të përmbledhjes “Plagët”. Fitohet përshtypja se Mihal Gramenoja ka përshkruar situata të ndryshme të një dashurie të cilën e ka përjetuar vetë. është kjo një dashuri konkrete, me baticat e zbaticat e saj, me çaste të llojllojshme herë të gëzuara e herë-herë të helmuara, ashtu si ia sjell dashuria në kohë të ndryshme. Në vjersha paraqiten më tepër tabllo të gjendjes shpirtërore të shkrimtarit, ku ai i prekur nga flaka e dashurisë, gjen në të herë mjaltë a helm dhe herë-herë besnikëri a tradhti. Nga kjo e fundit dëshprohet, bëhet melankolik, madje edhe pesimist.

Konflikti shpirtëror shkaktohet në mjedisin shoqëror, ku jeton e dashura, e cila ia shkëmben dashurinë, përqafon një tjetër. Atëherë poeti është fatzi, dëshiron të ikë nga mjedisi shoqëror, të jetojë i vetmuar, të kalojë jetën e një asketi. Ai kërkon një dashuri të pastër, të sinqertë, kërkon besnikëri në dashuri.

Disa prej vjershave të dashurisë janë vetëm lektisje, gjëmim, madje edhe përulje, kur Mihali dashuron me gjithë zemër. Një intensitet i tillë i ndjenjës së dashurisë është i shëmbëllyeshëm me atë të Naim Frashërit.

Nga të gjitha vjershat e dashurisë, që i shkroi Mihal Gramenoja dallohet “Muaj i Majit”, ku arriti të kondenzojë dufin e tij lirik, ndjenjat e tij lirike. Ditën e majit e shkrin në një notë dashuri, burim, vashë:
“Sa i ëmbël ish muaji i Majit!
Kur dilnimë rëzësës malit,
Pranë mburimit rinim, qëndronim
A e mban mënt sa bukur ronim”?
Nën ata lisa të lulëzuar
Losnin bilbilat duke kënduar
Të përqafosur, rinim dëgjonim
A e mban mënt sa bukur ronim”.