Prizreni në burimet historike mesjetare

Antikiteti i Prizrenit


Prizreni si vendbanim i lashtë i përket kohës antike

Besohet se romakët në fillim të shek. I dhe në mbarim të shek. II, në themelet e lokaliteteve të Therandës antike bënë që ky qytet të jetë qyteti i parë me qendër të zhvilluar në Dardaninë antike. Ngritën rrugën kryesore që e lidhte qytetin e Shkodrës. Kjo rrugë tregtare lidhte bregdetin Adriatik me pjesën qendrore të Ballkanit dhe me pjesët lindore të Perandorisë Romake, si dhe me Ulpianën në rrugën kryesore - Via Egnatia

Prizrenin e hasim në shumë burime historike, si në dokumentet me karakter politik, ekonomik, po ashtu edhe në kronika e udhëpërshkrime, vepra fetare dhe shkencore. Prizrenin e ndeshim me emra të ndryshëm. Sipas dokumenteve latine, Prisrien, Prisrenum, Presarin, Prisarano, Presreno, Pristren, Prisarini, etj. bizantinët e quanin: Petrizen, Prizorian, Prizdriara etj; në dokumente sllave: Prizren, Prezren, Prizrin, Prizdren, Prezdrin etj; në dokumente osmane ndërkaq e ndeshim me emrat Tarzerin, Perserin, Zerin, Prizerin, etj. Lidhur me kohën e formimin e qytetit të Prizrenit , se a i takon periudhës antike, apo themelimi i qytetit i përket periudhës së mesjetës, shpjegimet e sotshme bazuar në rezultatet e deritanishme arkeologjike, shprehen se lokaliteti antik Theranda nuk ndodhet në vendin e sotëm të Prizrenit. Por, kjo gjë nuk do të thotë se ky qytet nuk është themeluar si vendbanim dhe t’i përkasë kohës antike, meqë dihet se sa i përket të kaluarës së trevës së sotme të Kosovës gjatë mesjetës së hershme, nuk kemi kurrfarë dëshmish të shkruara.

Ulpiana dhe rruga Via Egnatia

Me fjalë të tjera prej shek. VI e deri në shek. XI, kemi zbrazëti sa i përket studimit të onomastikës të Kosovës në përgjithësi. Andaj, duke pasur parasysh zhvillimin e konsiderueshëm të qytetit të Prizrenit në mesjetë, domosdo që na shtynë të shënojmë burimet që zënë në gojë vendbanime që në një mënyrë apo tjetrën ndërlidhen në rrjedhën e zhvillimit te qytetit të Prizrenit. Kështu, zëmë në gojë shënimet që i referohen lokalitetit antik Therandës.

Të dhënat e para gjeografike mbi lokalitetin e Therandës në formën Thermidava e hasim që nga koha antike, në veprën e K. Ptolemeut (87-150), “Gjeografia”. Në librin e dytë, nën titullin “Iliridis”, në provincën Dalmatiae situs përmendet (kaptina XVI, tbl. 5) lumi Drylon tek Monte Scardo dhe qyteti Thermidava.

Në kohën romake këtë lokalitet e gjejmë të shënuar me emrin Theranda në hartën e famshme “Tabula Peutingeriana”. Kjo është harta e rrugëve ushtarake të Perandorisë Romake, e cila supozohet se i përket shek. III. e përfundua në shek. IV. Për ne ka rëndësi të posaçme, sepse gjatë përshkrimit të rrugës Nassiu – Lissus (Nish – Lezhë) që kalonte nëpër trevën e Kosovës së sotme janë dhënë edhe emrat e stacioneve me largësitë e tyre në milje, e këto janë: Vindenis XIX, Viciano XXV, dhe Theranda XXX.

Besohet se romakët në fillim të shek. I dhe në mbarim të shek. II, në themelet e lokaliteteve të Therandës antike bënë që ky qytet të jetë qyteti i parë me qendër të zhvilluar në Dardaninë antike. Ngritën rrugën kryesore që e lidhte qytetin e Shkodrës, në atë kohë si një qendër e madhe tregtare në veriperëndim të Shqipërisë së sotme. Kjo rrugë tregtare lidhte bregdetin Adriatik me pjesën qendrore të Ballkanit dhe me pjesët lindore të Perandorisë Romake. Pastaj lidhej me Ulpianën në rrugën kryesore - Via Egnatia.

Toponimet ilire

Vendbanimin Theranda, në fundin e shek. VII dhe fillimin e shek. VIII, e hasim në një vepër me përmbajtje gjeografike të quajtur “Cosmografia” (Përshkrimi i botës) nga një autor i panjohur nga Ravana, për çka edhe u quajt Anonimi i Revanes. Kjo vepër bën fjalë për shumë emra gjeografikë të Ilirisë, e ndër to edhe të Dardanisë që kanë të bëjnë me Kosovën e sotme, siç janë: Vindinisi, Theclana, Theranda dhe Gubelion.

Por rreth lokalizimit të Thermidaves te Ptolemeu dhe Therandës te harta e famshme Tabula Peitingeriana, si dhe në Anonimin e Revanës janë shfaqur mendime të ndryshme. Përderisa studiuesi Miller e lokalizon te fshati Drenoc i Dulës, një grup tjetër hulumtuesish e qesin te Gjakova e sotme. Interesant është propozimi i Tomashekut, i cili e lokalizon në rrethin e Malishevës në vendin e quajtur Banja, duke e lidhur emrin latin të tij ”terme” me Therandën. Sipas kësaj del se këtu në kohën romake ekzistonin po ashtu terme, nga e cila fjalë, sipas tij, edhe u mor emri Theranda. Mirëpo, lokalizimi me adekuat qe mbështet sot është afër Suharekës, për çka studiuesit I. Jastrebov dhe E. Çershkov vendndoshjen e Therandës e lokalizojnë në fshatin Tërnje tek fusha e Trozhdës, 15 kilometra në verilindje të Prizrenit të sotëm.

Nekropolet antike

Mirëpo, vendbanimi Theranda sipas disa studiuesve si K. Jireçek, Z. Mirdita, J. Drançolli, duhet të gjendej në vendin e Prizrenit të sotshëm, pra si pararendës i tij. Kjo mund të argumentohet me zbulimet e gjetura në këto lokalitete, si Terma ose banja romake, materiali epigrafik (në afërsi të kishës së Shën Premtes dhe të Farmakosit), si dhe mbeturinat e nekropoleve antike në vendin ku sot gjendet Muzeu Arkeologjik i Prizrenit, si dhe me pozitën e rëndësishme të Prizrenit. Bri arteries së njohur Lissum-Naissus kalonte edhe rruga antike prej Tetovës (Oaenum) nëpër Malet e Sharrit (Monte Scardo) për në Prizeren, Shkodër, përkatësisht Lezhë. Mendohet se kjo rrugë duhet të jetë ndërtuar në shekullin II p. e .s. Nëpër të, më 169 p. e. s., kaloi edhe një delegacion i Perseut, mbretit të atëhershëm të Maqedonisë që shkonte për në Shkodër. Lidhur me antikitetin e Prizrenit ishte shumë interesante edhe e dhëna e dijetarit E. Spencer, i cili themelimin e Prescoperës (Prizrenit) e lidh me kohën e sundimit të Filipit II të Maqedonisë (359-336 p.e.s.).

Dardania

Burimet historike mesjetare për Prizrenin janë të shumta. Prizrenin, Peterzenin, me këtë emër për herë të parë e ndeshim në shek. VI në veprën De aedificiis (Mbi ndërtimet) të historianit të njohur bizantin Prekopit (Precopii Caesariensis fundi i shek. V deri në vitin 565), që veproi gjatë kohës së Perandorit Justinian (527-565). Në veprën e tij gjejmë përshkrime të rëndësishme mbi territorin e Dardanisë. Nga vepra në fjalë shihet se për t’u mbrojtur nga sulmet e popujve barbarë perandori bizantin Justiniani (që ishte me prejardhje ilire) vetëm në Dardani ndërtoi 8 kështjella të reja dhe rimëkëmbi 61 të tjera që patën pësuar shkatërrime të mëdha me rastin e invadimeve të popujve barbarë, si hunëve, avarëve dhe sllavëve. Në mesin e kështjellave të rimëkëmbura përmendet edhe ajo e Petrizenit, e cila e zëvendësoi emërtimin e mëparshëm Therandën antike.

Në burimet bizantine Prizreni është quajtur Prisdriana. Ky emërtim gjendet ne aktdhuratën e vitit 1020 të perandorit bizantin Vasilit II.

Kalaja e Prizrenit

Mes shek. XIII-XIV, krahas shqiptarëve gjithsesi të shumtë, që mbanin emra si Gjin, Dedë, Gjon, Progon, Llesh, gjenden në këto treva edhe arbër të tjerë të cilësuar nga vetë dokumentacioni si të tillë, që mbanin emra sllavë ose që i ishin përshtatur onomastikës sllave.

Lidhur me herezinë latine thuhet: “… në qoftë se ndokush nuk dëgjon që të konvertohet e të kthehet në besimin e vërtetë, ai do të dënohet me vdekje… Klerikët heretikë të një komunioni të huaj që përpiqen të bëjnë proselit do të kapen, do të dërgohen në miniera ose do të dëbohen. Kishat heretike do të konsakrohen e do t’u besohen klerikëve të besimit të vërtetë… në rast se nuk dëgjon të pagëzohet, atij do t”i hiqen gruaja, fëmijët e shtëpia, do të katandiset në mjerim e do të detyrohet të emigrojë…”.

Nga kjo kuptohet se në shekujt XII-XIV besimi katolik arbëror ishte i përhapur në Kosovë dhe se presionet e shtetit serb kanë ekzistuar edhe më tej. Në thelb, synim ishte zhdukja e barrierave kulturore e fetare, të cilat në Mbretërinë Serbe i dallonin arbërit si të tillë, dhe asimilimi etnokulturor i arbërve.

Konvertimi fetar

Një rol të veçantë në këtë drejtim e luajti kisha serbe me seli në qytetin e Pejës (Patrikana e Pejës), e cila duke pasur edhe mbështetjen e pakursyer të shtetit, punoi sistematikisht për largimin e popullsisë arbërore nga riti katolik, i përhapur gjerësisht në radhët e kësaj popullsie, e sidomos pas vitit 1204, dhe orientimin e saj drejt ortodoksisë sllave. Në këto rrethana një pjesë e popullsisë arbërore të Kosovës u shtrëngua ta përqafojë ritin ortodoks sllav.

Pushtetarët nemanjidas merrnin masa drastike persekutimi dhe ndëshkimi të atyre që nuk ishin të fesë ortodokse. Duke filluar nga gjysma e dytë e shek.XIII serbizohen kishat e manastiret e Kosovës dhe ndërtohen shumë të tjera të cilat u pajisën me fonde të mëdha toke. Kishat arbërore filluan t’i uzurpojnë si të tyre, ose t’i rrënojnë dhe në themelet e tyre ngritën kishat serbe, si psh. të Shën Premtes, të Graçanicës, Banjskës etj. Kështu, Kisha e Shën Premtes ngrihet mbi tempullin e periudhës romake e të bazilikave të shekujve V – VI, XI e XII, ndërsa që nga viti 1019 aty gjendej qendra e peshkopatës së Prizrenit.

Terror në popullsinë autoktone

Lidhur me këtë në vitin 1346 Papa Klementi VI reagon te Stefan Dushani, mbreti i Rashkës, për uzurpimin e kishave katolike në Prizren, Novo Bërdë, Trepçë dhe Janjevë.

Në Krisobulën e Deçanit (viti 1330) shënohet fakti se çfarë terrori përjetonin të gjithë ata që nuk ishin serbë nën okupimin e dinastisë Nemanjide. Aty thuhet: “nëse ndonjë ish-zotërues, vlleh ose arbanas, vetëm thekson se më parë kullosa ose mali ka qenë pronë e tij do të gjobitet prej mbretit me 500 dele dënim “.Sundimin e egër serb e thekson edhe shkrimi i priftit Guljelm Adami, argjipeshkëv i Kryepeshkopatës së Tivarit në misionin e tij propagandistik të kryqëzatës aty nga viti 1332, ku shkruan.”… këta popuj, si latinë ashtu edhe arbërit, janë të shtypur nga zgjedha e padurueshme dhe nga sundimi shumë i rëndë i prijësit të sllavëve që është i urryer dhe i neveritshëm për ta, meqenëse populli i tyre është i ngarkuar me taksa, kleri i tyre persekutohet dhe përbuzet, peshkopët dhe klerikët shpesh lidhen me zinxhirë, fisnikët e tyre shpronësohen… “.

Masat e tilla godisnin rëndë popullsinë shqiptare. Ato përcaktuan përhapjen e fenomenit të sllavizmit fetar-onomastik në shtresa të caktuara të popullsisë arbërore.

Territoret e zvogëluara

Kjo është arsyeja që midis shek. XIII-XIV, krahas shqiptarëve gjithsesi të shumtë, që mbanin emra si Gjin, Dedë, Gjon, Progon, Llesh, gjenden në këto treva edhe arbër të tjerë të cilësuar nga vetë dokumentacioni si të tillë, që mbanin emra sllavë ose që i ishin përshtatur onomastikës sllave.

Emra si Pribislav, Radomir, Vladislav apo mbiemrat Vogliç, Kuqeviç, Flokovci, Gjinovci etj, dëshmojnë se në këtë kohë popullsia autoktone arbërore (shqiptare) po kalonte nëpër një fazë të rëndë të asimilimit etnik e kulturor-fetar.

Pasojat e një politike të tillë, ku me dhunë bëhej asimilimi, duken veçanërisht në të dhënat onomastike, që rezultojnë nga një numër krisobulash të mbretërve të dinastisë Nemanjide, si në krisobulën e Deçanit, të Graçanicës, të Banjskës, të Kryengjëjve Mihal e Gabriel etj.

Presioni i gjatë e i fuqishëm i shteteve dhe i kishave sllave që shoqërohej edhe me kolonizim të trojeve shqiptare nga sllavët, veçanërisht të Kosovës, ka bërë që hapësira a albanëve të vinte vazhdimisht duke u ngushtuar, ashtu siç është konstatuar nga studiuesi ynë mirënjohur Eqrem Çabej që trevat shqiptare (albane) në mesjetë nuk janë zgjerim ekspansioni, por zvogëlim e restriksion në vazhdimësi.

Principatat arbërore

Perandoria Rashiane pas vdekjes së Dushanit, u fut në anarki dhe despotizëm feudalë, ku sundimi perandorakë i nemanjidëve humbi edhe në vetë territorin e Rashkës. Në këtë kohë, pas rënies së Perandorisë së Dushanit me 1355, pasojë një periudhë e kufijve të padefinuar në kohë, që ndryshonin vazhdimisht si pasojë e ndërhyrjes së pushtimeve osmane dhe nga luftërat që zhvillonin feudalët e fuqishëm të kohës . Dhe në trevat arbërore u formuan principatat- shtete feudale siç ishin: Shteti i Balshajve, i Kastriotëve dhe i dinastisë së Dukagjinasve, të cilët shtriheshin në kohë në trevat arbërore edhe në Kosovën e sotme, ku bënte pjesë si qytet shumë i rëndësishëm Prizreni, Peja etj. Kësisoj Prizreni me rrethinë prej viteve 70-ta të shek XIV dhe deri në gjysmën e shek. XV ishte qytet i rëndësisë së veçantë të shteteve arbërore në mesjetë.